Malatya, Türkiye’deki 81 ili oluşturan illerden birisidir. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümü’nde bulunur. Bulunduğu konumda bölgenin en gelişmiş şehridir. İlk olarak Hitit döneminde kurulmuştur. O günden bugüne el değiştirerek yıkılıp yeniden yapılarak günümüze kadar gelmiştir.
Malatya, kayısı diyarı olarak bilinir. İlde yetişen kayısılar, dünya genelinde ünlüdür ve kayısı üretiminin % 80'ini
Malatya Ovası’nda bulunan kayısı bahçeleri sağlar.
Şehrin Adı Malatya'nın adı Kültepe tabletlerinde Melita olarak, Hitit tabletlerinde "Maldia" olarak geçmektedir.
Malatya kelimesi Hititçe bal anlamına gelen Melid kelimesinden türetilmiştir. Eski çağ coğrafyacılarından Strabon,
Malatya'yı, kesin olarak belirtmemekle birlikte, Komagene sınırında Kapadokya Krallığı’nın (M.Ö. 280-212) on valiliğinden biri olarak göstermiştir.
Malatya Tarihi
Oğuzların bir boyundan birinin mensubu olduğu Battal Gazinin ata yurdudur. Bölgede Türkler ve Kürtler daima beraber yaşamışlardır. Yöre halkı kayısı ticaretinden dolayı zenginleşmiştir. Türkiyenin en güvenli yerlerinden biridir.
Yakın Dönem
Malatya 5 milyon yıl önce denizdi. Hititler M.Ö. 2000 yıllarının başında bu bölgede hüküm sürmeye başlamışlardır. M.Ö. 1750 yıllarında Kuşsara Kralı Anitta, Anadoluyu tek bir yönetim altında toplayarak siyasi birliği sağlamış ve
Malatya'yı da bu birliğe dâhil etmiştir. II. Murşili, Muvattalli ve III. Hattuşili dönemlerinde
Malatya, Hitit merkezine bağlı kalmıştır. Asur Kralı Sanherib (M.Ö. 705-M.Ö. 681) döneminde Asur egemenliğine giren
Malatya, daha sonra Med ve Perslerin hâkimiyetine girmiştir. M.Ö. 4. yüzyılda Makedonya Kralı İskender'in Anadolu'yu ele geçirmesinden sonra,
Malatya Helenistik kültürün etkisinde kalmıştır. Bu tarihten sonra
Malatya sırasıyla, Medlerin, Perslerin, Romalıların, Bizanslıların, Selçukluların egemenliği altına girmiştir.
Osmanlı Dönemi
1515 yılından itibaren Osmanlı yönetimi altına giren
Malatya, Harput Vilayeti’ne bağlı iken,
Cumhuriyetle birlikte (20 Nisan 1924 Anayasası 89. maddesi ile) il olmuştur. İl olduktan sonraki ilk belediye başkanı,
Hasanbey Caddesi'ne de ismi verilen son
Osmanlı beyi Hasan Derinkök'tür. Cumhuriyet Dönemi
Malatya ili 1927-1931 yıllarında;
Adıyaman, Kahta, Arapkir, Akçadağ, Hekimhan, Pütürge ve Kemaliye (Eğin) ilçelerinden oluşuyordu. Toplam nüfusu 258,331 olup merkez nüfusu köylerle birlikte 56,528’dir. Vali Mehmet Tevfik Bey, belediye başkanı
Mehmet Naim Karaköylü idi. Belediye binası
Emir Ahmedoğlu Hanı’ndaydı. Şehirde Cumhuriyet Halk Partisi, Türk Ocağı, Türk Hava Kurumu, Kızılay kurumlarının birer şubesi bulunmaktaydı.
Coğrafi Konum
Malatya, Dogu Anadolu bölgesinin bati bölümünde yer almaktadır. Doğuda
Elazığ (98 km) ve
Diyarbakır (251 km), güneyde
Adıyaman (185 km), batıda
Kahramanmaraş (219 km), kuzeyde
Sivas (245 km) ve
Erzincan (363 km) illeri ile çevrilidir. İl genelinde yer alan dağların başlıcaları
Malatya Dağları, Nurhak Dağları, Akçababa Dağları, Yama Dağı iken, başlıca akarsular
Söğütlü Çayı, Morhamam Çayı, Kuruçay, Tohma Suyu, Sultansuyu, Sürgü Suyu, Beylerderesi, Mamıhan ve
Şiro Çayı'dır. Ayrıca
Beydağları'nın o muazzam görüntüsü, o uzantısı şehre ayrı bir güzellik katmaktadır. İl, İç Anadolu, Akdeniz, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin arasında tampon bir bölge olma özelliğini de taşımaktadır.
Malatya ili, deprem kuşağı bakımından ikinci büyük fay kuşağında yer alır. Bölgenin dağlık ve dinamik bir yer hareketliliğine maruz kalması sonucu depremler sık sık meydana gelir. Yani kıvrımlı bir arazi şekli yaygındır.
Malatya'nın deniz seviyesinden yüksekliği 960 metredir.
İklim
Bu bölgede sert kara iklimi hüküm sürer. Kışlar soğuk ve uzun, yazlar sıcak ve kurak geçer. Sıcaklık -25, 1°C ile +41,8°C arasında seyreder. Üç ay 30°C’nin üstünde ve 2,5 ay 0°C’nin altındadır. Senelik yağış ortalaması 383 mm’dir. Senenin bir ayı karla örtülüdür.
Malatya Nehirleri Ve Irmakları
- Aksütlü Çayı
- Aliağa Çayı
- Atmalı Deresi
- Balıklıtohma Suyu
- Beyçayır Deresi
- Beyler Dere
- Beyler Deresi
- Boğazlı Dere
- Büyük Dere
- Buzluk Çayı
- Cecimli Deresi
- Cevizli Çayı
- Çürük Dere
- Deregözü Deresi
- Ebreme suyu
- Eskiköprü Çayı
- Gökkız Deresi
- Hasanağa Çayı
- Kale Deresi
- Kandarmes Deresi
- Kara Dere
- Kazıcıhan Deresi
- Keş Deresi
- Kızılöz Deresi
- Kozdere Çayı
- Kozluk Çayı
- Kuru Çay
- Kuşcul Deresi
- Melet Deresi
- Soğuksu Deresi
- Sorga Deresi
- Şotik Deresi
- Subatan Deresi
- Sultansuyu Çayı
- Sürgü Deresi
- Taşevler Çayı
- Tuzlusuyun Deresi
- Ulu Çay
- Ulu Dere
- Uluçay
- Yoncalı Deresi
- Yunus Deresi
Bitki Örtüsü
Malatya il topraklarının % 54’ü çayır ve mer’alarla, % 31’i ekili ve dikili arazi ile kaplıdır. Ormanı azdır. Ormanlık alanı % 10’dur. Geniş
Malatya Ovası, bozkır görünümündedir. Akarsu çevreleri orman gibi uzayan kayısı (meyve) bahçeleri ile kaplıdır. Burada dünyanın en nefis kayısıları yetişir.
Malatya Toroslarında en çok meşe, vadi yamaçlarında ardıç ağaçlarına rastlanır. Platolar çayır bakımından zengindir.
İlçeler
Ekonomi
Malatya, ekonomik olarak bölgenin en gelişmiş şehridir. Ekonomi başlıca kayısıya dayanır.
Malatya'da bulunan birçok kayısı fabrikası istihdam sağlar. Bunun yanında, tekstil fabrikaları ekonomiye can verir.
Malatya'da iki organize sanayi bölgesi bulunmaktadır ve üçüncü organize sanayi bölgesinin altyapı ihaleleri tamamlanmıştır. Ayrıca
Malatya'nın teşvik paketi kapsamında bazı büyük şirketler, bölgeye yatırım yapmışlardır. Buna Eczacıbaşı'nın yapım aşamasında olan nükleer tıp fabrikası örnektir.Ayrıca
Malatya'da sanayi sitelerinde bulunan küçük işletmeler de
Malatya ekonomisine can verir. İnönü Üniversitesi de ticaretin ve kentin büyümesinde etkili olmuştur.
Malatya'da birden fazla hidroelektrik santralleri bulunmaktadır. Bunlardan biri Karakaya Barajı'ndadır.
Mutfak Kültürü
Malatya geleneksel evlerinde mutfak ve kiler bulunur. Mutfak genellikle evin kuzeye bakan yönündedir. Kiler ise ya mutfağa bitişik ya da iki katlı evlerde alt katta bir bölümde bulunur. Mutfakta "Kaplık" ya da "terek" denilen raflar içerisinde kaplar bulunur. Mutfak veya kilerin bir tarafından "Aşlık"lar sıralanır. Kilerde yiyecek malzemelerinin yanı sıra kurutmalıklar, fazla eşya, buğday ve bunların elenmesinde kullanılan kalbur ve elek bulunur. Yatakların bulunduğu yüklük bu bölümde yer alır. Ocak mutfağın bulunduğu uygun bir yerde bulunur. Ocağın bir metre üzerinde davlumbaz vardır. Zahire ve kışlık yiyecekler, kilerin serin bir yerinde muhafaza edilir. Turşular ve reçeller bidonlara konularak burada saklanır. Kışlık et kavurması tenekelere basılarak kilerde yerden yarım metre yüksekte bulunan kerevetlerin üzerine sıralanır. Yemekler, yere serilen sofra bezi üzerinde konulan siniler üzerinde yenilir. Malatya mutfak kültürü, zengin bir görünüm arz eder ve genellikle bulgur ağırlıklıdır. Özel günlerde yapılan kutlama, tören, çocuk görme, adak adama gibi günlerde yemeklerin çeşitliliği gözlenir. Doğum yapan lohusa kadını görmeye gidildiğinde Kuymak (Herle) götürülür. Eve misafir geldiğinde, Hıdırellez haftasında, bir rüya görüldüğünde hayıra çıkması dileğinde ise "Kömbe" yapılır. Ayrıca, Hıdırellez'de "Hızır Kömbesi", "Sehen Kesmesi" gibi yiyecekler yapılarak en az yedi komşuya dağıtılır. Düğünlerde yemek türleri üç ana çeşit üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunlar; etli bulgur pilavı, tiritli yemek ve mevsimine göre meyve, cacık ve salatadan oluşur. Ölü ardından verilen yemekler ise düğünlerdeki yemek çeşitleri gibidir. Buna, "can aşı" veya "kırk yemeği" gibi genel ad verilir. Bu tür yemeklere ek olarak "un helvası"da yapılır. Yeni bir işe başlama, eve yeni bir şey alma, kemer atma gibi durumlarda kömbe yapma ve kurban keserek komşulara dağıtarak geleneği sürdürmektedirler. Mutfak Kültüründe Ekmek Çeşitleri
- Tandır etmeği
- Yufka ekmek
- Kınalı ekmek
- Taplama ekmeği
- Bazlama
- Ekşili ekmek
- Ballı ekmek
- Otlu ekmek
- Dönderme
- Taş küllüğü
- Tutmaç
- Saç yüzü
- Yağlı ekmek
- Saç üstü
Çorbalar
- Mercimek çorbası
- Kavurmalı erişte-bulgur çorbası
- Tarhana çorbası
- Kara çorba
- Pıtpıtı çorbası
- Gendime çorbası
- Kulak çorbası
- Döğme çorbası
- Pirinç çorbası
- Ayali çorba
- Pirpirim çorbası
- Kelle-paça çorbası
- Ekşili çorba
- Keşli çorba
- Gurut çorbası
- Aşure çorbası
- Malhıta çorbası
Köfteler
Malatya mutfağında önemli bir yer tutar. Ana malzeme bulgurdur. Malatya'da 70'den fazla köfte çeşidi olduğu bilinmektedir. Bazılarının isimleri şöyledir: - Analı-kızlı
- İçli köfte
- Sumaklı ekşili köfte
- Sıkmalı köfte
- Elmalı köfte
- Kurşun geçmez köftesi
- Gilgirikli köfte
- Ciğer köftesi
- Haşhaşlı top köfte
- Kel köfte
- Ispanaklı dolma köfte
- Patatesli içli köfte
- Kabaklı çimdik köfte
- Yumru köfte
- Yumurtalı sıkma köfte
- Yoğurtlu balkabağı köftesi
- Etli çiğ köfte
- Çiğleme
- Mercimekli çiğ köfte
- Keloğlan köftesi
- Yavandan patlıcanlı köfte
Sarma ve dolmalar:
- Dut yaprağı
- Kabak
- Zeytinyağlı marul sarmaları
- Asma yaprağı sarması
- Kiraz yaprağı
- Fasulye yaprağı sarması
- Pancar yaprağı sarması
- Soğan dolması
- Kabak çiçeği dolması
Et ve sebze ağırlıklı Yemekler:Et tiridi, kabuk aşı, buğulama, sac kavurması, tiritli patates, tiritli fasulye, patlıcan dövmesi, boranı imam bayıldı, pancar kavurması ve sebzeli yemek çeşitleri sayılabilir.
Reçeller-Şuruplar-Turşular
- Elma
- Ayva
- Kabak
- Çilek
- Erik
- Gül
gibi türlerden reçel yapılır.
Yine üzümden kızılcık, vişne, erik, gül gibi türlerden şuruplar hazırlanır. Ayrıca;
Biber, salatalık, domates gibi sebzelerden turşu yapılır. Tatlı olarak
- Dut helvası
- Üzüm pestili
- Köpük pestili
- Üzüm sucuğu
- Pekmez
- Çir kavurması
- Peynir tatlısı
- Deli kız baklavası
- Kaymaklı kayısı tatlısı
- Arapgir'in peynir helvası
- Halbur tatlısı
- Dolma tatlısı
- Sütlaç
- Çiğdemli sütlaç
Camiler
- Ulu Cami
- Tahtalı Minare Cami
- Ziya Paşa Cami
- Somuncu Baba Türbesi ve Külliyesi
- Darende Ulu Camii
- Yeni Cami - Hacı Yusuf Taş
- Medi Şeyh Cami
- Medi Şeyh Türbesi
- Sarıcıoğlu Cami
- Yusuf Ziya Paşa Cami
- Söğütlü Cami
- Günpınar Ulu Camii
- Abbas Efendi Cami
- Sofular Gökburun Cami
- Hacı Yusuf Taş Cami
Müzeler
- Malatya Arkeoloji Müzesi
- Etnoğrafya Müzesi
- Arslantepe Ören Yeri
- Malatya fotoğraf makineleri müzesi
- Malatya Atatürk Evi
- Radyo Gramofon Müzesi
- Eski Malatya Mahalle Yaşam Müzesi
- Tarihi Tahtalı Hamam
- Malatya Kültür Evi
- Malatya Oyuncak Müzesi
Arkeolojik Alanlar
Arslantepe Höyüğü (Orduzu belediye sınırları içinde bulunur): eski bir yerleşim bölgesi, ilk arkeolojik araştırmalar 1932'de Fransızlar tarafında yapılır. Bu alanda bir açık hava müzesi yapılması planlanıyor.
Arslantepe Höyüğü'nde bugüne kadar birçok medeniyet yaşamıştır.
Arslantepe höyüğü dünyada kurulan ilk yerleşim bölgelerinden biridir ve bugüne kadar 27 medeniyeti ağırlamıştır.
Yöresel Yemekler
- İçli köfte
- Analı kızlı
- Kayısı tatlısı
- Ekşili köfte
- Mercimekli köfte
- Kulak çorbası
- Tavşanlı yufka
- Kaburga dolması
- Tava
- Kağıt kebabı
- Kalbur hurması
- Bilik
- Pirpirim cacığı
- Yapraklı köfte
Eğitim
91000 dev öğrenci projesi ile daha da iyi eğitim verilmeye başlanmıştır.
Malatya'da Malatya halkının ihtiyaçlarını karşılayacak bir çok okul vardır ve eğitimi iyidir.
Ulaşım
Malatya’da şehir içi ulaşım genellikle
Malatya Büyükşehir Belediyesi Ulaşım Hizmetleri’nin sağladığı belediye otobüsleri ve trambüsler ile birlikte, dolmuşlar ve taksi ile sağlanır. Belediye otobüsleri 77 güzergah ve 2.000’den fazla ara durağıyla birlikte
Malatya ili merkezine ve ilçelerine ulaşım sağlar.
Ayrıca; 2015 yılının mart ayından itibaren Maşti – İnönü Üniversitesi arasında 57 istasyonu ile birlikte 36 kilometrelik rotada hizmet veren ve elektrik ile çalışan trambüsler, Türkiye’de toplu taşımada türünün ilk örneğidir. Toplu taşıma imkanları genel olarak 06.00 – 23.30 saatleri arasında bulunmaktadır. Gece saatleri için ise tek alternatif taksidir.
Malatya’da toplu taşımada ödemeler için
Malatya Kart kullanılır.
Malatya Kart’ın kişiselleştirilmiş veya indirimli versiyonları bulunsa da seyahat amaçlı gidildiğinde alınması gereken kart Malatya Kart adıyla geçen standart karttır.
- Kartın ilk alım ücreti 5 TL’dir.
- Malatya Kart ile ulaşım ücretleri; Şehir içi merkez hatlarda 2,15 TL,
- Tohma-Duranlar ve Erenli-Düzyol hatlarında 3,50 TL,
- Merkeze daha uzak olan Akçadağ, Yazığan Fethiye ve Kale gibi hatlarda ise 4,30 TL’dir.
- Malatya Kart aynı zamanda aktarma imkânı da sunmaktadır ve aktarma ücreti 0,75 TL’dir.
Malatya Kart’a alternatif olarak 2, 4 veya 6 kullanımlık kartlar da bulunmaktadır.
Bunların ücreti sırasıyla Bu kartlarda şehir içi merkez hatlarda tek kullanım hakkı düşerken, uzak hatlarda iki kullanım hakkı düşer.
Malatya’nın uzak ilçelerine ise otobüs terminali veya belirli noktalardan özel otobüs firmalarının seferleri düzenlenmektedir.
Malatya Havalimanı şehir merkezinin yaklaşık 35 kilometre dışında kaldığı için taksi ile ulaşım gideceğiniz noktaya göre 75 TL – 85 TL arasında değişmektedir, Havaş servisleri ile ise 11 TL’ye şehir merkezine ulaşım mümkündür.
Malatya otobüs terminalinden şehir merkezine taksiyle ulaşım ise 20 TL – 25 TL arasında değişmektedir.
Malatya Valiliği
Malatya’nın ilk valisi
Vehbi Bey’dir. Vehbi Bey’den bu yana ilde 35 vali idarede olmuştur. Şu an görevde olan yeni vali Ulvi Saran ise Trabzon valiliğinden gelip 1 Temmuz 2009 tarihinde görevine resmen başlamıştır.
Malatya Valiliği 1925 yılında yapılan binada hizmet vermektedir. Bu bina
Malatya’da bulunan
İnönü Kapalı Çarşısı’nın üst tarafındadır.